‘Hollanders stem heeft een gezicht gekregen. Daar ben ik blij om'

Van de hand van voormalig verslaggever en radiopresentator Govert van Brakel (74, o.a. Langs de Lijn, Met het Oog op Morgen, Hier en Nu, Radio 1 Journaal) verscheen vorige maand de biografie Han Hollander, de eerste radiostem van het Nederlandse voetbal. Hollander (Deventer, 5 oktober 1886 - Sobibór, 9 juli 1943) was voor de Tweede Wereldoorlog behalve geliefd radioverslaggever ook medeoprichter van Go Ahead.

Je vertelde bij de boekpresentatie dat je de naam van Han Hollander kende uit de verhalen van jouw vader, die hem de grootste radioverslaggever ooit noemde. Wat deed je besluiten een biografie over hen te schrijven?

Van Brakel: “De gedachte aan een biografie heeft zich geleidelijk aan ontwikkeld. Ja, mijn vader had hem op de radio gehoord, en genoten van zijn verslagen. Zelf ben ik opgegroeid met de ooggetuigeverslagen van Dick van Rijn, Leo Pagano, Wim Hoogendoorn. Hollanders stem was een echo uit het verre verleden. Ik hoorde hem voor het eerst ergens in de jaren zestig. Er verschenen in die tijd langspeelplaten onder de titel ‘Stemmen des tijds’. En daar was hij op te horen:

‘Thans damens en heren volgen we het spel zoals het zich aan onze ogen ontrolt. Aha, daar gaat Smit er scherp teruggetrokken vandoor. Zwenkt naar binnen. voorzet, GOALL!!” Prachtige kopbal van Van Spaendonck.’

Het fragment leidde een slapend bestaan totdat ik decennia later in Deventer tegen een bordje aan een woonhuis aanliep waarop stond dat op die plek het woonhuis had gestaan van Han Hollander, de beroemde, intens populaire eerste radiosportverslaggever.
Toen ben ik eens gaan zoeken, gewoon voor eigen plezier. Wie was hij, wat deed hij, hoe bereikte hij Hilversum?

In de loop der jaren vulde de ene ordner na de andere zich met materiaal en toen dacht ik: ja, om dat hier werkloos te laten staan is ook zonde. Laat ik eens een beginnetje maken om wat op te gaan schrijven. Zo is het project van start gegaan.”

Hoe ben je te werk gegaan en was het moeilijk om aan archiefmateriaal te komen. Is er veel van hem bewaard gebleven, zoals de eerste geluidsfragmenten van de eerste, live op de radio uitgezonden interland Nederland-Belgie in 1928?

“Het prachtige Instituut voor Beeld & Geluid in Hilversum herbergt een schat aan bewaard gebleven verslagen en reportages van hem. Het gaf me de kans om hem te bestuderen. In de archieven liggen alle Radiobodes van de AVRO opgeslagen en die heb ik pagina voor pagina doorgebladerd op zoek naar artikelen van zijn hand.

Govert van Brakel reikte het eerste exemplaar van zijn boek over Han Hollander uit aan Bert van Marwijk, clubicoon van Go Ahaed en voormalig bondscoach.

En dan zijn er natuurlijk tal van andere archieven waar ik in gespeurd heb en puzzelstukjes vond van zijn leven: bij het NIOD, het Nationaal Archief, het Rode Kruis, oorlogsarchieven in Duitsland, kamp Westerbork enz. Het is een lange reis geweest door op snippers papier bewaard verleden.

De nazi’s hebben Hollander, zijn gezin en heel veel familieleden van hem vermoord, maar gelukkig heb ik nazaten kunnen spreken, van wie er één uit de eerste hand nog over hem kon vertellen. Dat was een groot geschenk.”

Voor de oudere generatie die hem in de pioniersjaren van de radio nog heeft beluisterd, is Hollander een mythische figuur die de wedstrijd via de radio tot leven bracht. Hoe beoordeel jij zijn radiowerk met de oren van nu?

“Wat leuk dat je die vraag stelt. Ik heb het mezelf geregeld afgevraagd. Ja, hij kan morgen meedoen in Langs de Lijn. En dan is hij nog goed ook. Hij gebruikt korte zinnen, soms zonder werkwoorden, geeft aanwijzingen: ‘Achter je Van Heel, pas op Smit, schieten Tap.’ Hij deint mee op het gejuich van de tribune, klinkt ingetogen als het minder gaat, speelt met klemtonen in zijn zinnen: hoog, laag. Gebruikt gepaste stiltes.

Hij is rad van tong en welbespraakt. Bovendien kent hij spel, van binnen en van buiten. Onder spelers en bestuurders heeft hij aanzien. Zijn luisteraars, in Nederland, in oost en west en op verre oceanen, dragen hem op handen.”

Hollander vertrouwde in de oorlogsjaren ten onrechte op een door Hitler ondertekende oorkonde als dank voor zijn verslaggeving van de Olympische Spelen in Berlijn in 1936. Heb je kunnen achterhalen waarom hij zo stellig dacht te kunnen ontsnappen aan de Jodenvervolging?

Govert van Brakel met familieleden van Han Hollander.

“Net als heel veel Nederlanders kon hij het zich niet voorstellen dat er mensen op de wereld bestaan die een ander ras willen vermoorden. Het gaat ieders voorstellingsvermogen te boven.

Bovendien bestond hier het door de regering gevoede idee dat we veilig zaten achter onze verdedigingslinies. En we waren toch ook neutraal?

In die oorkonde zag hij inderdaad een vrijwaringsbewijs voor ernstig, vreselijk onheil. Hij vertelde dat bijvoorbeeld aan zijn AVRO-collega Frits Thors en aan zijn schrijvende collega’s Kick Geudeker en Martin Bremer, die hem in de eerste oorlogsjaren thuis in de Amstelkade bezochten.

Naief? Misschien? Maar dat waren er velen, tot op het hoogste niveau. Onze minister van buitenlandse zaken liet in 1939 nog weten dat hij Hitlers Mein Kampf nooit gelezen had…”

Op 4 mei 2025 zal in Deventer een standbeeld worden onthuld van Hollander, mede ook voor zijn rol als oprichter van Go Ahead. Is na de oorlog wel voldoende gedaan om zijn naam te eren?

“In een paar steden staat zijn naam op een straatbordje, in 1956 is een plaquette met een herinnering aan hem onthuld in het Olympisch Stadion, maar het kan beter, treffender en eervoller.

De AVRO heeft hem groot gemaakt, maar hij was ook de magneet van de omroep. Zijn verslagen zorgden voor een enorme toestroom aan luistervinken, abonnees op de Radiobode die het geld binnenbrachten waar de omroep haar programma’s van kon betalen (overheidsbijdragen bestonden nog niet).

Bovendien heeft hij ervoor gezorgd dat vele tienduizenden jongens zich tot het voetbalspel bekeerden. Een betere propagandist was er niet. Misschien moet de KNVB alsnog overwegen om hem postuum een onderscheiding toe te kennen. Hollanders naam verdient ook binnen die gelederen eeuwige roem.

En ja, de AVRO is er nooit toe overgegaan om zijn belangrijkste vooroorlogse verslaggever te eren.

In de speurtocht naar Hollanders leven en werk kwam ik in 2010 in contact met Frits Thors. Thors (1909-2014) heeft een imposante rtv-loopbaan gehad, voornamelijk bij de AVRO. Ik sprak hem in zijn woning in de Rossinilaan in Hilversum. Hoewel inmiddels 100 jaar oud was hij helder van geest en scherp in de herinnering.

Met tranen in de ogen zei hij mij hoezeer het hem altijd bedroefd had dat zijn geliefde AVRO nooit ergens in haar studiogebouw een zichtbare herinnering had laten plaatsen aan haar in de oorlog vermoorde medewerkers:
Han Hollander, Jacob Hamel en Gustav Czopp.

Het zal de omroep sieren als deze wens van meneer Thors alsnog wordt ingewilligd.”

In 2019 verscheen van jouw hand reeds het boek Moet je horen…verhalen en anekdotes uit 100 jaar radio en in september van dit jaar de biografie over Han Hollander. Heb je al een nieuw boekonderwerp op het oog?

“Haha…je hoort het bij gelegenheid. Ik ben nu druk met Hollander in de weer op radio, tv, in kranten, op externe Facebookpagina’s, mijn eigen socials, met lezingen in het land.

Straks, op zondagmiddag 1 december, mag ik in de grote zaal van kamp Westerbork een causerie (mooi vooroorlogs radiowoord…:) houden, met beeld en geluid over Han Hollander, de eerste radiostem van het voetbal in Nederland, die overigens nog veel en veel meer heeft gedaan. Hij maakte ook reportages op terreinen die buiten de sport lagen, hij zong in het populaire amusementsprogramma De bonte dinsdagavondtrein, schreef boekjes over sport en sporthelden, gaf lezingen in het land en ging aldus dansend door het leven.

Hij was een zondagskind, tot aan het moment waarop de oorlog uitbrak.

Mijn biografie over hem, die zoveel meer is dan een ‘sportboek’, staat nu bij de geluidsbanden in Beeld&Geluid. Hollanders stem heeft een gezicht gekregen. Daar ben ik blij om, en eerlijk gezegd ook wel trots op.”

Titel: Han Hollander, de eerste radiostem van het Nederlandse voetbal, 288 pagina’s, Uitgeverij Balans

Auteur: Govert van Brakel

Prijs: 25 euro